Het gebrek aan kennis over en respect voor de stikstofkringloop of -cyclus (Engels: nitrogen cycle) is de nummer één reden waarom je als kersverse aquariumbezitter al jouw vissen, slakken of garnalen om zeep helpt.
Je moet jouw aquarium “indraaien” (Engels: cycle of cycling). Of nog beter gezegd: je moet jouw aquariumfilter indraaien.
Maar wat betekent dat?
Dit is hoe je snel je vissen vermoordt
Je koopt een vissenkom aquarium met alles wat de verkoper je daarbij aansmeert en je gaat trots naar huis met een zakje vol visjes. Je kan niet wachten om te genieten van jouw nieuwe aquarium van 54 liter met daarin 20 goudvissen.
Dat is uiteraard sarcasme. Helaas gebeurt het dagelijks. Een normale goudvis en komeetstaart goudvissen zijn vijvervissen. Als je die per se op een gezonde manier in een aquarium wilt houden, heb je voor één normale goudvis 300 liter nodig. Echt? Ja, echt.
Je zet het aquarium neer, sluit het filter aan, prikt de verlichting in. Je mikt een zak steentjes op de bodem en flikkert je plastic plantjes erbij. Vijf grote emmers water later staat je aquarium.
Wacht! Vergeet dat flesje met bacteriën niet. Die zorgen er per slot van rekening voor dat je de vissen er meteen in kunt doen! Hup, een beetje extra erin voor de zekerheid.
Zakje met visjes open en hopsakee. Meteen voeren, want dat is het leukste. Kijk ze eens gaan!
Na een paar dagen happen ze aan het oppervlak. Malle vissen! Jullie hebben kieuwen, geen longen. Hahaha!
Een week later drijven al je vissen ondersteboven en zet je het aquarium ontmoedigd tegen de nieuwprijs op Marktplaats.
En je had nog wel alles precies zo gedaan zoals de verkoper zei…
Wat gaat hier dan mis?
Een gezond aquarium is een klein ecosysteem dat in balans is. En dat betekent dat er meer in leeft dan alleen jouw vissen, slakken of garnalen. Dat is in ieder geval de bedoeling.
Als je een aquarium opzet en vult met water, zit er nog niet heel veel leven in de brouwerij. Als je vervolgens vissen gaat toevoegen aan dit aquarium, gaan de vissen ammonia afgeven aan het water. Dit gebeurt bijvoorbeeld via hun kieuwen en via hun poepgat.
De poep vervuilt het water en zal gaan afbreken in onder andere ammoniak (NH3) en ammonium (NH4+). De verzamelnaam voor deze twee stoffen is ammonia.
Ik ben geen scheikundige tovenaar, dus ik ga de verzamelnaam gebruiken op de rest van deze pagina. En verder probeer ik het sowieso in normale taal en op hoofdlijnen uit te leggen, want dat is het niveau waarop ik het proces begrijp.
Ammonia is ook in lage concentraties al snel dodelijk voor jouw vissen. En omdat we vaak veel te veel vissen of de verkeerde vissen in een klein aquarium proppen, gaat het extra snel mis.
Je ziet dit overigens niet met het blote oog. Het water kan kraakhelder zijn en naar jouw mening “schoon” lijken.
Kortom, jouw vissen worden zo in korte tijd langzaam dood gemarteld door deze stille killer tot ze ondersteboven drijven. Een dodelijke ammoniakpiek.
We moeten die ammonia dus zien te beteugelen. Nu denk je misschien: “Dan ververs ik toch al het water in het aquarium? Dan is de ammonia ook weg!”. Dat klopt ook grotendeels.
Dit is de reden waarom Betta’s die in sommige winkels in kleine potjes worden gehouden (Boooooeeeeeeh!) dagelijks moeten worden voorzien van een waterwissel om de ammonia in het water te verwijderen en op een laag punt te houden.
Maar uiteindelijk is elke dag 100% water verversen niet het doel van het houden van een aquarium. En je vissen worden er ook niet blij van. Het zorgt voor stress en stress is praktisch net zo’n stille killer als ammonia.
Zo hou je jouw vissen wel in leven
Je moet een aquarium de tijd en “brandstof” geven om te gaan leven. Zo kan het ecosysteem op het kleinste niveau beginnen met groeien en bloeien.
Let op: heb je een filter met daarin actieve kool in de vorm van korrels (vaak verborgen onder een uitneembaar stukje schuim), een filterplaatje of filterschuim die zwart afgeeft? Verwijder de koolhoudende korrels/filtermedia dan. Je hebt dit alleen nodig wanneer je medicatie uit het water wilt filteren. In alle andere gevallen is het verspilling van je geld en de koolstofmedia.
Hoe laten we aquarium groeien en bloeien?
Door een kersvers aquarium op te zetten en vervolgens twee maanden lang géén vissen toe te voegen. Twee maanden?!? Ja. Twee maanden.
Ik zal later uitleggen hoe je dit proces kunt bespoedigen. Maar voor beginners is twee maanden geen overbodige luxe. Zeker omdat we allebei weten dat je niet zo lang kunt wachten en toch al eerder vissen gaat toevoegen. 😉
Wat gaan we dan wel toevoegen?
Bacteriën uit een flesje? Nee. Dat is een wassen neus. Het spul in dat soort flesjes onderdrukt vaak schadelijke stoffen, maar bevat geen weelderige bacteriënkolonie die zomaar in je filter zal gaan wonen.
We gaan een bron van ammonia toevoegen. Hier zijn heel veel manieren voor. Een manier is het toevoegen van wat visvoer. Dit voer zal gaan rotten en afbreken, waarbij ammonia ontstaat.
Het ammoniagehalte moet uiteindelijk nul/onmeetbaar zijn met een testsetje voor jouw aquarium.
Nitrosomonas to the rescue!
Nitrosomonas is een bacteriesoort die het dodelijke ammonia kan omzetten in een iets minder dodelijk nitriet (NO2).
Zodra je zoals hierboven omschreven een bron van ammonia in het water introduceert, zal de nitrosomonas de kop opsteken en zich in jouw aquarium gaan vermenigvuldigen. Dit heeft tijd nodig.
Nitrosomonas gaat op het glas, bovenop het grind, op decoratie maar vooral in jouw filter zitten. En nog specifieker in jouw filterschuim.
Veel mensen denken dat deze bacterie zich ook in grote aantallen in het water zelf bevindt. Dit is niet waar. De bacterie moet zich altijd hechten aan een oppervlak om te leven en zich te vermenigvuldigen.
Je doet er daarom goed aan om te zorgen voor “zoveel mogelijk” filterschuim of andere filtermedia zoals keramische bioringen. Dan geef je de bacteriën lekker veel oppervlak om zich op te vestigen en vermenigvuldigen.
Dus als na een tijdje de nitrosomonas zijn werk heeft gedaan, blijf je met een hoop nitriet zitten. Dit is nog steeds erg schadelijk en dodelijk voor jouw vissen.
Het nitrietgehalte in jouw aquarium moet uiteindelijk nul/onmeetbaar zijn met een testsetje.
Nitrobacter… ook to the rescue!
Gelukkig heeft de natuur ons nog een bacteriegroep cadeau gedaan die nitrobacter heet. Nitrobacter zet nitriet om in nitraat (NO3).
Nitraat is veel minder schadelijk voor vissen. Alleen in hogere concentraties en op langere termijn zullen de vissen hier onder lijden en eventueel aan overlijden als je het uit de klauwen laat lopen.
Net als nitrosomonas vestigt de nitrobacter zich vooral in jouw filterschuim of andere biomedia.
Je kunt streven naar een nitraatgehalte van nul/onmeetbaar in jouw aquarium, maar dat is lastig te realiseren. De stikstofkringloop is een continu proces waardoor er aan het einde continu nitraat ontstaat in het water.
Een nitraatgehalte van 0 – 20ppm (parts per million) wordt over het algemeen als acceptabel gezien. De vissen hebben hier geen last van. En planten (en algen!) doen er zelfs hun voordeel mee. Sommige aquarianen zijn tevreden met een nitraatgehalte tot 40ppm, maar zodra je hoger dan dat gaat, wordt het toch tijd om actie te ondernemen.
Het ligt ook erg aan de grootte van jouw aquarium en de vissen, slakken of garnalen die je hebt (jouw visbestand). Een enkele Betta produceert veel minder afval dan een goudvis. Slakken zijn ook relatief grote vervuilers en garnalen zijn juist erg “schone” aquariumbewoners.
Hoe meten we de ammonia, nitriet en nitraat dan?
Met vloeibare testsets en teststrips.
Teststrips worden vaak als minder nauwkeurig gezien dan vloeibare testsettjes. Maar ze doen in de praktijk prima dienst. Zeker omdat het testen met een strip veel minder werk is en deze daardoor vaker en sneller erbij wordt gepakt. Een vloeibare testset die je niet gebruikt omdat het meer werk is, is nutteloos.
Voor een gezond aquarium voor jouw specifieke visbestand zijn nog een aantal waardes van belang. Maar voor het indraaien moet je minimaal kunnen testen op ammonia, nitriet en nitraat.
Ingedraaid of niet?
Tijdens het doorlopen van de stikstofkringloop in jouw aquarium zul je het volgende meten.
Je gaat na het toevoegen van een ammoniabron eerst meten op ammonia. De ammonia zal geleidelijk stijgen. Want nitriet en nitraat zijn in deze fase nog niet aanwezig.
Vervolgens zie je dat je veel ammonia in het water hebt en dat je ook het nitrietgehalte ziet stijgen. Nitraat is nog niet aanwezig.
De ammonia moet vervolgens gaan afnemen, de nitriet blijft nog even hoog en er begint ook nitraat te verschijnen.
Na een tijdje moet de ammonia nul/onmeetbaar zijn, de nitriet afnemen en nitraat stijgen.
En wanneer zowel jouw ammonia als nitriet nul of onmeetbaar zijn en je met een hoog nitraatgehalte in je kiezen zit, is jouw aquarium ingedraaid.
Dit betekent dat jouw aquarium voldoende nitrosomonas en nitrobacter heeft ontwikkeld om een kleine hoeveelheid ammonia te kunnen verwerken naar nitriet en nitraat.
Ik zeg bewust een kleine hoeveelheid. Je kunt nu langzaam beginnen met het introduceren van jouw vissen. In het geval van een Betta is dat makkelijk. Dat is één visje die een beperkte hoeveelheid afvalstoffen produceert.
Mocht je jouw Betta in een aquarium van 54 of 80 liter met andere tankgenoten willen houden, dan is het aan te raden om die niet allemaal tegelijk toe te voegen aan het aquarium. Begin met bijvoorbeeld jouw Betta. Voeg dan een of twee slakken toe. En daarna een klein groepje dwergrasbora’s dat je na een tijdje kunt uitbreiden naar een groter groepje rasbora’s.
Zo kan jouw bacteriekolonie meegroeien met de hoeveelheid afvalstoffen die jouw visbestand produceert. Want als je een enkele Betta houdt, zal je alleen de hoeveelheid bacteriën opbouwen die die ene Betta ondersteunt. Het toevoegen van meer vissen en andere aquariumbewoners moet dus geleidelijk gebeuren.
Anders loop je het risico dat jouw bacteriën de hoeveelheid schadelijke stoffen niet snel genoeg kunnen verwerken en ontstaat er een file. Het gevolg hiervan is dat er weer onverwerkte ammonia en nitriet in het aquarium ontstaan, waardoor je vissen weer (over)lijden aan een ammoniapiek of nitrietpiek.
Tijd voor waterwissels
Ben je er nog? Super!
Ammonia en nitriet nul of onmeetbaar? Check!
Veel nitraat aanwezig in het water? Check!
Tijd om een flinke waterwissel te doen. Je verwijdert bijvoorbeeld 50% van het aquariumwater en vervangt dit door vers water. Uiteraard behandel je dit verse water met een waterverbeteraar die schadelijke stoffen kan neutraliseren.
Vervolgens meet je opnieuw het nitraatgehalte. Zit je nitraat onder de 20ppm? Dan ben je klaar om levende dieren aan jouw aquarium toe te gaan voegen.
Zo niet, doe dan nog een waterwissel en meet opnieuw het nitraatgehalte.
Zelf doe ik voordat ik een vis toevoeg altijd nog een last minute check op ammonia, nitriet en nitraat. Just in case.
Algen en planten: handige helpers
Levende planten zijn een fantastische toevoeging aan jouw aquarium. Het gedrag van vissen in een aquarium met echte planten is in mijn ervaring compleet anders. Het zorgt voor schuilplekken en maakt het aquarium een stuk leuker om te verkennen.
En ook niet onbelangrijk: planten halen nitraat uit het water en gebruiken dit als voeding. Daarnaast halen ze ook ammonia uit het water.
En dat maakt het indraaien van een aquarium met planten weer net even anders. Waar je zonder planten een stijging van ammonia ziet, kan het prima zijn dat je die met planten bijna niet ziet. Omdat de planten de ammonia oppeuzelen voordat jij het kan meten.
Wees je hiervan bewust en pas de dosering van visvoer als ammoniabron hier op aan. Je zult door het verbruik van de planten heen moeten boksen om tot een hoog ammoniagehalte te komen, zodat de nitrosomonas zich kunnen ontwikkelen en de ammonia gaan omzetten naar nitriet. Doe je dit niet, dan kom je niet door de stikstofkringloop heen.
Wat is “ingedraaid” nou helemaal?
Veel mensen zien het wel of niet ingedraaid zijn van een aquarium als een aan/uit-schakelaar. Je aquarium is of niet ingedraaid of wel. En als het eenmaal ingedraaid is, blijft het ingedraaid. Dit is naar mijn mening niet waar en niet de juiste manier om het te zien.
Ik raad je aan om erover te denken als een draaiknop. Een aquarium kan een bepaalde mate van leven ondersteunen. In het begin zijn dat alleen bacteriën en planten. Daarna een of een paar visjes. Daarna slakken. Daarna meer visjes.
Maar als jij een fout maakt door bijvoorbeeld jouw filtermedia weg te gooien en te vervangen door een handige nieuwe “filtercartridge” zoals de fabrikant beweert, loopt jouw ecosysteem in het aquarium een gigantische klap op.
De overgrote meerderheid van nitrosomonas en nitrobacter ligt nu in de prullenbak. Er blijft wel nog wat over op het glas, de planten, het grind en decoratie. Maar de knop is nu een heel stuk naar beneden gedraaid en je begint eigenlijk weer opnieuw.
Als je visbestand dan op volle sterkte is, maar je bacteriën worden compleet onderuit geschoffeld dan gaan er weer problemen ontstaan met ammonia- of nitrietpieken.
Jouw stikstofkringloop is op dat moment gecrasht en je zult snel actie moeten ondernemen om vissterfte te voorkomen.
Kortom, zie het niet als een ja/nee-verhaal. Maar als een percentage. Doe jij je werk goed, dan heb je een gezond ecosysteem. Maak je fouten, dan crasht het ecosysteem.
Het zal ook schommelen. Daarom doe je er goed aan om niet alle filtermedia in 1x schoon te maken met oud aquariumwater maar bijvoorbeeld deze week de ene helft en over twee weken de andere helft. Zo hou je de bacteriekolonies stabiel en op een minimumniveau.
Kijk zeker bij het indraaien van een nieuw aquarium ook naar zaken als algengroei. Een teken van leven! Plantengroei, nog meer leven! Een slakje dat zichzelf heeft meegesmokkeld op een van de planten dat steeds groter wordt… leven!
Als er zichtbaar leven ontstaat in jouw aquarium, weet je dat het de goede kant op gaat.
Kan die kringloop niet sneller?
Ja, absoluut. Maar opnieuw niet met kant- en klare flesjes.
Mensen denken dat het vullen van jouw aquarium met oud aquariumwater van iemand anders nuttig is. Dit is niet zo. Want we weten dat nitrosomonas en nitrobacter zich aan een oppervlak moeten hechten om zich te vermenigvuldigen. Het gebruiken of toevoegen van aquariumwater van een ander zal je dus niet veel verder helpen.
Wat al beter helpt, is het toevoegen van een goede hoeveelheid grind uit het aquarium van iemand anders. Neem grind van de oppervlakte. Ook decoratie, planten, stenen en hout zullen bedekt zijn met een hoeveelheid goede bacteriën.
Dit betekent overigens niet dat je er meteen vissen bij kunt gaan gooien. Jouw stikstofcyclus krijgt slechts een duwtje. En onthoud dat je altijd het risico loopt om ziektes uit het andere aquarium in jouw nieuwe aquarium te introduceren. Bestudeer het visbestand van de ander dus goed en weet van wie je iets aanneemt.
De snelste manier om een nieuw aquarium in te draaien, is door oude filtermedia uit een ander aquarium te nemen en aan jouw eigen filter toe te voegen. Dit kan bijvoorbeeld filterschuim of keramische biomedia zijn. Hierbij loop je echter dezelfde risico’s als hierboven.
Je combineert de oude filtermedia met nieuwe media in jouw filter en geeft de bacteriën nog altijd twee weken de tijd om zich goed verder te verspreiden. Maar je aquarium kan nu in principe wel al de eerste vissen of andere bewoners aan. Zeker als je het combineert met levende planten.
Als je zaken uit het aquarium van een ander overneemt met als doel de positieve bacteriën in jouw aquarium te introduceren, moet je de boel wel nat houden en voorzien van zuurstof.
Dus vervoer de materialen in een emmer met deksel voorzien van luchtgaatjes. Of een beluchtingspompje op batterijen als je het helemaal veilig wilt spelen.
Als de boel uitdroogt, sterven de bacteriën af en heeft het allemaal geen toegevoegde waarde meer.